E takova në një ditë me shi, kur qyteti dukej sikur donte të fshihej nën çadra dhe unë vetë isha një hije që ikte nga vetja. Isha kthyer në bibliotekën e vjetër për të gjetur një libër që nuk më duhej me të vërtetë, por që më justifikonte mungesën e zërit. Frika ime kishte shumë emra: frikë nga humbja, frikë nga gabimi, frikë nga gjykimi, frikë nga dashuria. Në tavolinën e katit të dytë, atje ku dritaret me vitrazhe përzienin ngjyrat e buta të pasdites, ai rrinte i përkulur mbi një fletore të trashë. Më ngjiti sytë veçse për një çast dhe buzëqeshi si të më njihte prej kohësh.
“Po kërkon diçka të veçantë?” më pyeti, ndërsa unë gënjeva se po hulumtoja për një temë pune.
Në të vërtetë po kërkoja një arsye për të mbetur pak më gjatë midis rafteve, aty ku heshtja bën të duket sikur kujtesa mund të rishkruhet. Ai u ngrit, më ndoqi me hapa të qetë dhe më nxori një libër të përdorur, me faqet e zverdhura dhe titullin që fliste për shpresë. “Ky është i butë si drita,” tha, sikur librat të kishin një ritëm frymëmarrjeje.
Quhej Ardi. E kuptova më vonë se Ardi kishte një mënyrë të pazakontë për t’i qasur gjërave që të frikësojnë. Nuk i mohon, nuk i lufton me kamxhik krenarie, por u flet qetë, u hap vend dhe i fton të ulen. “Frika s’të ha nëse e ushqen me dritë,” më tha në një nga ditët e para, kur më ftoi të shëtisnim nën pemët e kalldrëmit. Më pyeti pse e mbaja trupin paksa të përkulur si të doja t’i shpëtoja vështrimeve. Nuk pata përgjigje të gatshme; thjesht ngrita supet dhe thashë se kështu ndihesha e sigurt.
E vërteta ishte se shumicën e gjërave i kisha mësuar t’i shmang. Dashuria, sidomos, dukej një fjalë e madhe që më kapte si stuhi. Kishte ndodhur më parë që e kisha ndjekur atë fjalë dhe isha kthyer me duar bosh. Kujtimet e mia shfaqeshin si dritare që hapeshin e mbylleshin në erë, duke përdredhur kauzën e fateve të papërfunduara. “Fati nuk është një zinxhir hekurash,” më thoshte Ardi, “është më shumë një fletëz e lehtë që ulet aty ku e thërret zemra.”
Me të fola ndryshe. Nuk kishte pyetje gjykimi, vetëm kureshtje e ndërtuar me kujdes. E pashë teksa i fliste një qeni të braktisur me një lloj butësie që më ngrohu duart, e pashë si i ndreqte një fëmije biçikletën, si ulej të dëgjonte një të mosuar te sheshi, pa e parë orën. Qetësia e tij nuk ishte boshësi; ishte zgjedhje. “Kur bota nxiton, dikush duhet të mbajë ritmin e shpirtit,” më tha, dhe unë qesha si fëmijë që më në fund e kupton lojën.
Më ftoi në një ekspeditë të vogël në malet pranë qytetit. Ishte fundjavë, vjeshta sapo kishte filluar të nuhaste gjethet. E gjithë rruga përpjetë më dukej si një provim i gjatë për dikë që i druhet lartësive. E pranoi frikën time pa e zvogëluar. “Frymo thellë,” tha, “dhe fol me të. Thuaji: ‘E shoh që je këtu. Hajde ecim bashkë’.”
Aty, mes erës që përkulte barin dhe zërit të zogjve të prillit të vonë, ndjeva si diçka brenda meje filloi të shtrihet e mos tkurret. E kuptova se ai nuk po mësoi thjesht të ngjitesha një shteg; po më mësonte një mënyrë për të ecur nëpër ditët e mia pa i mbyllur dyert e zemrës. Kur mbërritëm te maja, më dha një shall të vogël blu dhe tha: “Kujtesa e frikërave tona shpesh është më e madhe se vetë frika. Tani, kur ta ndjesh që po të kapet pas qafës, mbështille me këtë.”
E vendosa shallin, dhe qesha. Më ndjeu duart e ftohta dhe mi ngrohu midis pëllëmbëve. Ishte një prekje e thjeshtë, pa premtime, pa bujë, që më ftoi të besoj se një dashuri e mirë nuk të mbyt me fjalë, por të hap dritare. Atë mbrëmje, ndërsa zbretëm drejt qytetit dhe dritat filluan të vezullojnë si yje të ulët, më foli për një gjë që kishte humbur disa vite më parë. “Kam humbur një njeri që e doja shumë,” pranoi, “dhe për një kohë kam menduar se duhet të kisha pasur frikë më shumë. Por frika s’të shpëton nga humbja. Vetëm ta shton vetminë.”
E dëgjova në heshtje. Në këtë marrëdhënie të sapolindur, kishte një mirëkuptim i rrallë: kuptimi që ne të dy vishnim plagët tona si pallto të lehta dhe, megjithatë, vazhdonim të ecnim.
Ditët kalonin dhe unë fillova të i jap forma të vogla guximi jetës sime. U regjistrova në një kurs pikture që e kisha shtyrë prej vitesh, shkova vetëm në një festival filmi, thirra në telefon një mikeshë me të cilën isha ftohur. Sa herë që hezitoja, e sillja në mendje zërin e tij: “Nuk je vetëm. Edhe kur je vetëm.” Ky paradoks i bukur më jepte zemër; dashuria është e tillë, një dritë që nuk kërkon patentë për të hyrë, një shpresë që i mbron nyjet e zemrës.
Ardi kishte një ritual të vogël: çdo të premte, në mbrëmje, gatuante diçka të thjeshtë dhe vendoste dy pjata, edhe nëse unë s’mund të shkoja. “E bëj që të mos harroj bashkësinë,” shpjegonte ai. “Nëse nuk i lëmë një ulëse të lirë shpresës, ajo rri pas dere.” Kur e dëgjova këtë, mendova se e kishte mësuar nga ndonjë libër i mençur. Ai qeshi: “Më shumë nga jeta.” Dhe unë e besova.
Ndihesha gjithnjë e më e lirë në praninë e tij. Një mbrëmje, kur shëtisnim buzë lumit, e pyeta: “Si bëhet të mos kemi frikë?” Ai u ndal, e mblodhi frymën sikur po thoshte një sekret të vjetër. “Nuk bëhet. Asnjëherë nuk bëhet plotësisht. Por ne mund t’ia ulim zërin. Mund t’i vendosim një emër. Mund t’i themi: ‘Do të udhëtosh me ne, por nuk do ta mbash timonin’.”
Ndërsa koha kalonte, frika ime filloi të vishej me nuanca të buta. Ishte ende aty, por jo më si një hije që shtrihej mbi shpatullat e mia; ishte më shumë si një re që më kujtonte të marr me vete çadrën, jo të mos dal fare nga shtëpia. Gjithsesi, jeta s’është asnjëherë e njëtrajtshme. Erdh një ditë kur Ardi më njoftoi se i duhej të largohej për disa muaj. Një projekt pune, një mundësi e rrallë. E dëgjova ndjenjën e vjetër teksa trokte te zemra: ja ku po kthehet frika. Frika e largësisë. Frika e humbjes. Frika e ftohjes së zemrës në mungesë.
“Do të kthehem,” tha, me sytë aq të pastër sa një mëngjes pas shiu. “Por edhe nëse do të vonohem, dua që të jetosh. Mos e mbaj frymën për mua.” Qesha me një lloj dhimbjeje të ëmbël. “Nuk kërkove premtime,” i thashë. “Kam mësuar se premtimet e mëdha shpesh lëndojnë kur nuk mbahen. Më mirë t’i japim ditëve tona nga një dritare të vogël. Shihemi përmes saj.”
Ecnim pranë një dyqani fotografish atë çast. Vitrat me korniza pasqyronin fytyrat tona, dhe ai sugjeroi të bënim një foto. “Jo për ta ngujuar kohën, por për t’i thënë kujtesës se e kemi parë këtë çast,” më shpjegoi. Fotografi i la dritat të buta, dhe ne fjetëm brenda atij imazhi si dy fjalë që presin një pikë. Kur doli fotografia, u duk e zakonshme: dy njerëz pranë njëri-tjetrit, të qeshur, pa qejf të madh për të bërë pozë. Por unë e dija se ishte harta e një frike që po mësohej të bënte paqe me veten.
Ditët e tij larg kaluan si gjethet që bien ngadalë. Ne fletëzuam mesazhe, disa herë u lidhëm me video, disa net e lamë heshtjen të flasë. Heshtja nuk është gjithmonë armike; ndonjëherë është ura që të çon nga dyshimi te besimi. Mësova të zgjohesha pa pasur nevojë për zërin e tij për të nisur ditën. Më pëlqeu të pi kafen në ballkon, të lexoj pak nga libri i vjetër i shpresës, të punoj me durim te zemra ime. Në pikturë fillova të përdor ngjyrat që i frikësohesha: portokallia e fortë, bluja e thellë. Mësuesja ime më tha se kisha ndryshuar ritëm, dhe unë i thashë se kisha filluar të flisja me frikën me emër. “Ajo quhet Mira,” thashë, duke e bërë të qeshë gjithë klasën.
Kur erdhi dimri, dritaret e qytetit ftoheshin herët. Një mbrëmje, u kthye papritur. Pashë profilin e tij në dritë dhe zemra më pyeti: “Po tani?” Në prag të derës, ai e mbajti premtimin më të thjeshtë: më pa me atë qetësinë që ma fshinte rrëmujën brenda. “Nuk dua të them asgjë të madhe,” tha. “Thjesht kam ardhur për të qenë me ty.” M’u duk si një frazë e vogël me një oqean brenda.
Dimri na gjeti duke bërë supë me perime, duke lexuar poezi me zë, duke mësuar të biem dakord se cilat re ngjajnë me anije e cilat me dragoinj. Kishte edhe ditë kur fjalët nuk mjaftonin dhe unë ndihesha e papërkryer, një rrobë e pahekurosur para syve të botës. Ardi atëherë rrinte pranë meje pa e rregulluar asgjë. “E bukura nuk varet nga hekurosja,” thoshte. “E bukura është te njeriu që e vesh.” Dhe unë vishja ditën time, edhe kur ajo vinte me rrudha.
Një të dielë, vendosëm të shkonim te i njëjti shteg malor ku më kish mësuar të flisja me frikën. Shiu i lehtë bënte baltë në fillim të rrugës. Unë hezitova. “E ke parë sa shpejt kthehem në versionin tim të vjetër?” e ngacmova veten. Ai më mori dorën, pa fjalë. Shkallët e zemrës sime nuk u ngjitën me epikë, por me hapa të vegjël. Lart, era ishte e ftohtë, por e pastër. U ula mbi një gur dhe i thashë: “Kur të mos jem unë e fortë, a do të rrish me mua?” Ai u ul pranë, duke vështruar horizontin. “Nuk është çështje forcash,” tha. “Unë rri me ty edhe kur ke frikë. Sepse edhe unë e kam. Thjesht kemi mësuar ta mbajmë dorë për dore.”
Në këto fjalë gjeta një përgjigje që s’e kisha menduar. Mos pasja frikë nuk ishte të bëhesha hero i vetes, por të lejoja dikë të shihte brishtësinë time pa më rrëzuar. Ndjeva si ngazëllimi u përzie me qetësi, si një valë e butë që përplaset te një plazh i ngrohtë. Aty, vendosa t’i dhuroj një pikturë. E kisha bërë fshehurazi: një horizont i thjeshtë me dy re që afrohen. Në qoshk, me dorë të vogël, kisha shkruar: “Ai më mësoi të mos kem frikë.” Kur ia dhashë, sytë i shkëlqyen. “E di që nuk jam mësues,” tha me të qeshur, “por faleminderit që m’i vendose krahët.”
Primavera erdhi me erën e limonëve dhe unë gjeta punë në një studio të vogël arti. Kur e nisa, kishin orare të gjata dhe unë lodhesha, ndërsa frika e dështimit përplasej në derë. Unë e ftova brenda, i zura vend në karrige dhe i thashë: “Më dëgjo, por mos fol.” Në mbrëmje, Ardi më sillte një çaj. Nuk kërkonte raport, nuk krahasonte. Thjesht ishte. Ishja e tij u bë një hapësirë ku e ardhmja nuk dukej si kërcënim, por si ftesë. Kjo është fuqia e dashurisë së sinqertë: të kthen nga një rrugë me pengesa te një rrugë me kalime të shënuara. E kupton se fati nuk është një hartë e mbyllur; është një dritë që ndizet sa herë zgjedh shpresën.
Një mbrëmje me qiell të kthjellët, te ballkoni ku kisha mësuar të pi kafen e parë pa frikë, Ardi më tregoi një projekt të ri: dëshironte të hapte një qendër të vogël për fëmijët që kishin nevojë për mbështetje në lexim e imagjinatë. “Nëse u japim tregime, u japim krahë,” tha me vendosmëri. Nisa të qesh nga gëzimi i natyrshëm dhe thashë: “Le të bëjmë një bibliotekë të vogël brenda qendrës. Unë do të pikturoj muret me forma që flasin.” Ai më pa ashtu si më shihte gjithmonë, me atë lloj mirënjohjeje që të ul zemrën në një karrige të rehatshme. “Kjo është arsyeja pse je ti,” pëshpëriti.
Dikur, në të kaluarën time, do të kisha menduar se kjo lumturi është shumë e brishtë për t’u mbajtur. Tani, kisha mësuar të mos e shtërngoja me forcë. Lumturia nuk ka nevojë të mbahet si një kafaz; ajo rri në dorë si një flutur që kthehet për herë të parë. Nuk duhet ta frikësosh, thjesht duhet ta pranosh. Mësova se dashuria nuk është një ngjarje e bujshme, por një marrëdhënie e përditshme me veten dhe tjetrin, ku kujdesi është gjuha e përbashkët. Mësova se shpresa është dritarja nga e cila e sheh kthimin e një njeriu që e do lirinë tënde po aq sa ty. Mësova se kujtesa nuk është një burg i fjalëve të pathëna, por një kopsht ku i ujitim ato çfarë na bëjnë të rritemi.
Sot, kur hap albumin e vogël që ruaj në raftin e sipërm, fotografia jonë pranë dyqanit të kornizave më përshëndet me thjeshtësinë e saj. Pas saj janë pikturat e mia të para me ngjyra të guximshme, vargjet që kam shkruar me zë të ulët, recetat e supës së dimrit që do t’i gatuaj prapë. Ka edhe letra të shkurtra që i kemi lënë njëri-tjetrit në frigorifer: “Merr frymë,” “Jam me ty,” “Mos harro shallin blu.” E di që për shumë njerëz këto janë gjëra të vogla. Por për mua, që kam jetuar gjatë me frikën si shoqe të ngushtë, këto gjëra janë monumente. Janë dëshmi se unë, më në fund, kam mësuar të eci nëpër ditë pa shikuar vazhdimisht nga pas.
Nuk e di se çfarë sjell e ardhmja. Nuk pres premtime të kristalta, as të vërteta të shkruara me gërma të mëdha. E di vetëm se çdo mëngjes mund të zgjedh. Mund të zgjedh shpresën, mund të zgjedh dashurinë, mund të zgjedh kujtesën e mirësisë. Mund të zgjedh të mos i jap frikës timonin. Dhe sa herë që e ndjej se po më rri pranë, e ftoj të ulet, i jap një shall të vogël blu dhe i them: “Falë tij, mësova të mos kem frikë.”
Kjo është historia jonë, e thurur jo me premtime madhështore, por me fije të vogla të përditshmërisë. Është një lidhje që nuk kërkon zhurmë, por hapësirë. Është një marrëdhënie që nuk varet nga moti, por nga përkushtimi. Dhe kur e pyes veten si do të kujtohet kjo dashuri, nuk mendoj për skena të bujshme, por për atë çast në bibliotekë, librin me titull për shpresën, një shall blu në majë të kodrës, një foto pa pozë në vitrinë, një supë e ngrohtë në mes të dimrit. Mjafton kaq për t’i thënë fatit: “Po, të pres me zemër të hapur.”
Unë jam akoma e njëjta, me frikë që herë pas here troket. Por nuk jam më e njëjta që i hap portën pa fjalë. Tani flas me të, i vendos emër, e ulem në tryezë, e përshëndes si mysafire të huaj dhe i tregoj dalëngadalë rrugën drejt derës. Në krah kam dikë që i njeh rrugët e qeta dhe më kujton se dashuria nuk është një shteg pa rreziqe; është një shteg ku nuk ecën vetëm. Ai më mësoi të mos kem frikë, jo duke m’i larguar stuhitë, por duke më dhënë çadrën e duhur.
Dhe unë eci. Eci e qetë, me ngjyrat e mia të reja në xhep, me një shall blu rreth qafës dhe me bindjen se shpresa, si drita, nuk shteron kur e ndan. Në fund të ditës, ky është mrekullimi i dashurisë: të zgjohemi përballë jetës së njëjtë, por me një zemër që më nuk ka frikë të dashurojë.