Kur bleva ditarin e vogël me kapak blu, nuk e dija se çfarë do të shkruaja brenda. Për vite me radhë kisha mësuar t’i fsheh ndjenjat nën humor të lehtë, t’i shtyja si pluhuri poshtë qilimit kur dikush trokiste papritur në derë. Por sapo e hapa faqen e parë, lapsi rrëshqiti vetë mbi letër, sikur brenda meje të kishte pritur kohë të tëra një fjalor i papërdorur. E fillova thjesht: “Sot e pashë sërish.” Asgjë më shumë. Një fjali e kursyer, por e vërtetë si frymëmarrje.
Në atë kohë, punoja në bibliotekën e qytetit. Më pëlqente qetësia, era e letrës, zhurma e ulët e hapave mbi parket. Ai vinte të hënave dhe të enjteve, gjithmonë në të njëjtën orë, me një çantë të zezë prej lëkure dhe shikim që më kujtonte fillimet e vjeshtës. Quhej Arbër. E dija sepse njëherë i kisha dhënë një kartelë anëtarësimi, dhe emri i tij mbeti i gjallë në mendjen time si një këngë e mbytur buzëve. Ishte i sjellshëm, por i përmbajtur. Kur kthente një libër, falënderonte gjithmonë me një “Ju uroj ditë të mbarë”. Mua më dukej si një lutje e vogël e ngritur drejt qiejve të zakonshëm.
Ditari u mbush ngadalë. Nuk shkruaja çdo ditë. Shkruaja vetëm kur diçka brenda meje zgjohej, një dridhje e vogël në dorë, një fjongo e padukshme që më tërhiqte sytë drejt tij. E përshkruaja si e mbante librin, si i fërkonte skajet e faqeve, si shkruante shënime me laps dhe i fshinte menjëherë që të mos lete gjurmë. Më dukej ironike: unë ruaja gjurmët e tij në ditar, ndërsa ai i fshinte gjurmët e vetat në margjina.
Një pasdite shiu, qyteti ishte mbuluar me drita të lagura dhe biblioteka dukej si një strehë udhëtarësh. Arbri hyri më vonë se zakonisht dhe u ndal pranë banakut. “A mund të më ndihmoni të gjej një libër me poezi? Dikur i lexoja, por m’i ka marrë malli tani.” E çova te rafti ku qëndronin vargjet, si zogj të ndalur në tel. Ai zgjati dorën dhe preku kopertinën e Lasgushit. “Dashuria,” tha, “duket sikur e humb gjuhën kur rritemi.” Desha t’i thosha se jo, dashuria gjen gjithmonë një dialekt të ri për çdo zemër, por nuk pata guxim. Vetëm e hapa librin në një faqe të rastësishme dhe lexova me zë të ulët dy vargje. Ai më pa me një buzëqeshje të lehtë që s’mund ta quaja as mirënjohje, as ngrohtësi, as lot. Ishte diçka e ndërmjetme, e ndershme, e gjallë.
Atë natë shkrova më gjatë se kurrë. “Ndoshta dashuria më ka gjetur sërish,” shënova. “Ndoshta s’do t’i them kurrë emrin.” E kuptoja se kjo ndjenjë ishte fshehtësi, jo nga frika e refuzimit, por nga frika se mos e caktoja me fjalë dhe ajo humbiste lehtësinë me të cilën endej nëpër ditët e mia. Ka gjëra që rriten të shëndetshme në dritë, por ka edhe të tjera që lulëzojnë në hije, si violeta që hapet në oborre të heshtura.
Kur rutina u bë miqësore, erdhi stina e ndryshimit. Drejtoresha e bibliotekës më njoftoi se do të hapej një degë e re në lagjen veriore, dhe më propozuan të shkoja për dy muaj, për ta vendosur sistemin e librave. M’u duk si një provë e fatit. Dy muaj larg raftit ku ai vinte. Dy muaj pa atë “Ju uroj ditë të mbarë” që më kumbonte në vesh si kumbara e një fshati në distancë.
Dita e fundit para se të largohesha, e pashë tek afrohej me hap më të shpejtë se zakonisht. “Nuk ju pashë javën e kaluar,” tha, “pata përshtypjen se më mungoi diçka.” U përpoqa të qeshja lehtë. “Kam qenë me një trajnim. Dhe…” Ngela pezull, një fije shiu po më binte në jakë e unë s’lëvizja. “Do të shkoj për disa javë në degën e re.” Ai u ndal si kur lexon një fjali që e ke nënvizuar gabim. “Sa mirë për ju. Do t’ju sjellin lexues të rinj,” tha, pastaj shtoi me një qetësi që m’u fut thellë: “Biblioteka humb gjithmonë një dritë kur një bibliotekare e mirë zhvendoset.” I thashë faleminderit. Desha t’i jepja një poezi për t’ia marrë me vete, por në vend të kësaj i ofrova një libër që sapo kishim pranuar: një përmbledhje tregimesh me titull të butë. Ai e mori dhe më pa. “Do ta ruaj mirë,” tha. “Dhe do ta kthej sapo të ktheheni.”
Në degën e re, koha ecte ndryshe. Erdhi një tetor me gjethe që puthnin dritaret dhe një nëntor i arsyeshëm. Nuk e dija pse e lexoja gjithnjë qëllimisht orarin kur ai vinte te biblioteka e vjetër. Përpiqesha të imagjinoja nëse vazhdonte të shfaqej, nëse pyeste për mua, nëse shqetësohej se mos kisha ndërruar profesion, nëse i mungonte zëri im kur lexon poezi. Ditari u bë një hartë fragmentesh: “Sot erdhi një zonjë e moshuar dhe ma dha dorën; m’u kujtua si ai e prekte letërsi me kujdes.” “Një djalë i vogël më pyeti pse librat nuk qeshin me zë; u mendova se ai do të dinte të qeshte me ta.” “Çfarë është fati, në fund? A është gjetja e një shikimi të njohur në një qytet të pazbuluar?”
Kur u ktheva, biblioteka e vjetër më priti me erën e zakonshme dhe banakun tim. M’u duk sikur librat kishin ruajtur frymën time si një thesari i vogël. Ditën e parë nuk erdhi. As të dytën. As atë javë. As të parën e dhjetorit. Fillova të mendoja se ndoshta ndjenjat e fshehta kanë afat skadence, si ushqimet që s’ua kontrollon datën në kohë. E prita edhe dy javë të tjera, derisa një grishje e brendshme më shtyu të marrë ditarin dhe ta mbaj në çantë. E ndjeja se diçka duhej shkruar, nëse jo ndjenja vetë, të paktën mungesa e saj.
Para Vitit të Ri, te dera e bibliotekës u shfaq një grua që nuk e kisha parë më parë. Mbante një shall të gjelbër dhe duart i dridheshin pak. “Jeni ju ajo që lexon poezi ndonjëherë pranë rafteve?” Pyetja më befasoi. “Po, ndonjëherë,” thashë. Ajo u afrua dhe nxori nga çanta librin e tregimeve që i kisha dhënë Arbrit. “Ky libër i përket dikujt që e di emrin tuaj,” tha. Më ka lënë t’ua sjell. “Ai është mirë?” e pyeta, dhe zëri m’u thye si xham. “Po. Vetëm se është larguar përkohësisht. Babai i tij s’ka qenë mirë dhe ka shkuar ta kujdesë.” Më erdhi turp që për një moment kisha menduar për veten më shumë sesa për të. Gruaja buzëqeshi me një mirësi që m’u bë si dritë nate. “Ai flet shpesh për bibliotekën,” shtoi. “Thotë se aty e riktheu shpresën për gjuhën.” Pastaj u kthye dhe iku. Nuk më tha kush ishte. Ndoshta një motër, ndoshta një kushërirë, ndoshta thjesht një mike. Nuk pyeta. Kisha librin në dorë dhe mjaftonte.
Në faqen e brendshme pashë një shënim të vogël. Ishte shkruar imët, gati si një sekret i shkruar me frymë mbi pasqyrë: “Një ditë do të mësoj të mos i fshij shënimet e mia.” E lexova disa herë dhe e ndjeva zemrën duke u hapur. Nuk ishte deklaratë, as premtim. Ishte thjesht një pranim. Nganjëherë, pikërisht pranimet krijojnë ura më të forta se fjalët e mëdha.
Dimri u zgjat si një përrallë me shumë kapituj. U përpoqa të mos e prisja, por prisja. Ndërkohë, qyteti mbante ngrohtësi të vogla: një fëmijë që lexonte artikulacione me sheqer në buzë, një student që kërkonte libra mbi kujtesën dhe më pyeti pse disa gjëra mbahen mend më shumë se të tjerat. Unë i thashë se kujtesa zgjedh çfarë të ruajë nga dashuria, nga dhimbja, nga fati. Ndoshta i fola më shumë se duhej. Ndoshta kisha filluar të mësoja të mos i fshij shënimet e mia.
Në pranverë, një dritë e re u fut përmes xhamave. Isha duke renditur libra përpara një aktiviteti poetik, kur dëgjova një kollë të njohur. E ngrita kokën dhe e pashë. Ishte aty, i njëjti çantë e zezë, por sytë i kishte si një stinë që e kishte kaluar tërë betejën e saj dhe tani po çlodhej në bar. “Keni një minutë?” më tha me zë të ulët. Nën qepallat e mia, ndjenja e fshehtë rrihte si një zog i butë. “Po,” thashë. “Kam shumë minuta.”
U ulëm pranë dritares. “Doja ta ktheja librin me dorë,” tha. “Dhe të falënderoja për dhembshurinë e panjohur. Babai është më mirë tani. E lexuam bashkë një tregim nga ky libër.” U ndala tek sytë e tij, sikur të gjeja aty shpjegimin e një enigme. “Më pëlqen që librat shërojnë hije,” i thashë. “Më pëlqen që njerëzit mbajnë gjallë librat,” tha ai, dhe buza iu çlirua nga një brengë që s’ia kisha parë më parë. “Kam diçka për ju,” shtoi dhe nxori një fletë të palosur. Ishte një poezi e shkruar me dorë. “Ndërsa isha larg,” tha, “po mendoja për gjuhën që humbet dhe gjuhën që rikthehet. Nuk jam poet, por e shkrova me shpresë.” U përpoqa ta lexoj, por më tha: “Jo këtu. Lexoje kur të jesh vetëm.”
Gjithçka duket e thjeshtë kur e tregon, por brenda kishte një ngatërrim të ëmbël që s’di ta shpjegoj. Pasi u nda, u ktheva te banaku, hapa fletën dhe lexova vargun e parë: “Kam frikë nga rrëfimi, por s’kam frikë nga ndjenja.” M’u mbushën sytë me ujë të lehtë. Nuk ishte rrëfim i madh, nuk ishte deklaratë e shpallur me zë. Ishte një hap i parë. Dhe shpesh, hapat e parë janë dëshmitë më të forta të besimit.
Ditari mori një frymëmarrje tjetër në atë stinë. Tani nuk isha vetëm unë brenda tij; ishim edhe vargjet e tij, edhe heshtjet tona. Ndonjëherë vinin të hënave, që të dy, dhe i jepnim njëri-tjetrit libra. Nuk gjej fjalë më të mira se ta quaj këtë “marrëdhënie e vogël”, sepse, megjithë ndjenjën, ne nuk nxitonim asgjë. Ecnim ngadalë, sikur të kishim frikë se mos e tronditnim diçka të brishtë e të çmuar.
Në një mbrëmje maji, qyteti kishte atë aromë të qepur me shi të freskët dhe gjethe të sapolara. Ai më priti jashtë bibliotekës me dy filxhanë çaji. “Sot dua të të tregoj diçka,” tha. Ecëm deri te sheshi ku luanin fëmijët, ulur në një stol që kishte parë shumë histori. “Kur nëna ime ishte e re,” filloi, “mbante një ditar. Kur e gjeta, pas shumë vitesh, e kuptova se gjërat më të bukura në jetën e saj ishin ato që nuk i pat folur me zë. Mendoj se ne të dy e kemi trashëguar këtë lloj heshtjeje.” Qesha pak dhe e putha ajrin me fjalë. “Ndoshta po,” i thashë. “Por ndoshta jemi edhe në një kohë tjetër. Ndoshta tani mund ta flasim pak nga pak.”
Ai shtoi: “Kam menduar të largohesha sërish për punë për tre muaj. Është një mundësi e mirë. Por këtë herë doja ta dija, para se të vendos, a ke ti diçka që dëshiron t’ma thuash.” Pyetja e tij më vuri përballë atij çasti që njeriu e shtyn shpesh për nesër. E kuptova se ditari i një ndjenje të fshehtë nuk mund të bëhej pengesë për vetë jetën e asaj ndjenje. Mbylla sytë për një rrahje zemre dhe pastaj fola. “Po,” thashë. “Dua të dish se prania jote më ka mësuar të mos i fshij shënimet e mia. Nëse shkon, unë do të jem këtu kur të kthehesh. Por do të doja, nëse mundesh, të mos i shkruanim më ndjenjat vetëm me laps.”
Ai qeshi me një lehtësi që e bëri sheshin më të gjerë. “Kjo është ndoshta poezi më e bukur që kam dëgjuar nga ti,” tha. “Nuk do të shkoj për tre muaj. Do të shkoj për një. Aq më duhet. Pastaj kthehem dhe vazhdojmë t’i shkruajmë gjërat me bojë.” S’munda të fsheh gëzimin, por nuk bëra premtime që ta ngarkonin ajrin. U përqafuam shkurt, ashtu si dy njerëz që i respektojnë vërtet fjalët.
Muaji kaloi. Ai më dërgonte kartolina nga qytete të afërta, me fjali të shkurtra: “Sot lexova një poezi në tren.” “Babai është mirë.” “Kam blerë një libër për ty.” Unë i përgjigjesha me fotografi të librave që rreshtoja, me nga një varg të vogël çdo ditë. Ditari im, ndërkohë, mori formë tjetër: nga fshehtësi u bë kronikë e një pritjeje me shpresë. Fjalët kishin më shumë dritë. E kuptova se dashuria, fati dhe kujtesa s’janë tri rrugë të ndara, por tri emra që i japim të njëjtit udhëtim, sipas stinës.
Kur u kthye, solli me vete një libër të vjetër me kapak të çarë dhe një vulë biblioteke nga një qytet tjetër. “Për ty,” më tha. Brenda kishte një dedikim: “Për atë që më mësoi se shënimet ruhen.” Pastaj, sikur të kishte pritur shumë, shtoi: “Nëse do, mund të dalim nesër pasdite te parku ku drita bie si poezi.”
U pajtova pa frikë. Tani e dija se ndjenja ime nuk kishte më nevojë të fshihej, jo sepse ishte bërë e zhurmshme, por sepse kishte gjetur ritmin e vet të qetë. Ditari, megjithatë, nuk u mbyll. E mora me vete të nesërmen, e vendosa në çantë dhe e pashë vetëm një herë ndërsa ecnim përgjatë shtigjeve me gjeth të gjelbër. E fundit që shkrova atë mbrëmje ishte thjesht kjo: “Ndonjëherë, rruga më e gjatë për te e vërteta është ajo që kalon nga zemra dhe kthehet në fjalë.”
Vazhdimi i ditëve ishte i natyrshëm. Nuk kishim pranga të mëdha, nuk kishim caqe që na urdhëronin si duhej të ishte lidhja jonë. Uleshim shpesh në një kafene të vogël përballë bibliotekës, ai lexonte një faqe me zë të ulët, unë nxirrja fletore të tjera dhe shkruaja mendime për mbrëmjen poetike të radhës. Ndonjëherë ecim përgjatë lumit dhe flisnim për kujtimet: si kujtesa mban aromën e një dite, si shpresa e nesërme e bën të sotmen më të gjerë. Ai më tregoi se kur ishte fëmijë, donte të bëhej mjek, por më pas zgjodhi një rrugë tjetër, dhe shpesh kishte ndier mungesën e një fjale që shëron. Unë i thashë se ndoshta fjala e tij po shëronte tani, në mënyrën e vet, ata që e dëgjonin.
Nuk pati asnjë moment të vetëm ku “u bë zyrtare” ajo që ishim. Dhe mbase kjo është forma jonë e lumturisë: të ecim në zemrën e gjërave pa u ngutuar për t’u vënë emra. E megjithatë, një mbrëmje vjeshte, kur gjethet e para ranë si letra të verdha nga qielli, ai më dhuroi një ditar me kapak të ngjashëm me të miun, por të kuq. “Kur fjalët të lodhen,” tha, “dua të kemi ku t’i lëmë të pushojnë.” E mora në duar me një trembje të butë. “Do të shkruajmë bashkë herë pas here,” shtova. “Ndoshta një ditë dikush do ta gjejë dhe do të thotë: këtu ka pasur dy njerëz që kanë dashur me qetësi.”
Kjo nuk është histori e zhurmshme. Nuk ka kthesa dramatike, as zëra që thërrasin nga ballkone. Ka vetëm një bibliotekë, dy libra që udhëtojnë, një poezi e shkruar me dorë, një ndjenjë që mësoi të flitet. Në faqen e fundit të ditarit tim të parë, shkrova: “Ditari i një ndjenje të fshehtë është tani ditari i një ndjenje të ndarë.” Nuk e di çfarë do të sjellë e ardhmja. Fati është i talentuar të fshehë surpriza mes fletëve. Por di një gjë: ka mbrëmje kur ndezim një abazhure të vogël, hapim librat dhe lexojmë. Pastaj heshtim. Pastaj qeshim lehtë. Dhe brenda asaj qetësie, dashuria duket sikur i di të gjitha gjuhët.
Ndodh të pyes veten nëse do të kisha guxuar po të mos e kisha shkruar të parën fjali në faqen e parë: “Sot e pashë sërish.” Ndoshta po. Ndoshta jo. Por e di se fjala e parë hapi një derë nga e cila kaloi gjithë ky rrugëtim. Kur e mendoj kështu, e pranoj se kujtesa nuk është thjesht një album, por një dritare ku vendosim të shohim diçka me qëllim. Nëse dashuria, shpresa dhe fati janë tre dritare, unë kam mësuar t’i hap një nga një, pa i përplasur asnjërën.
Në raftet e bibliotekës sonë tani ka një shenjëzues të vogël metalik ku lexon: “Për shënimet që s’duhen fshirë.” Njerëzit e prekin pa e ditur historinë e tij. Ndoshta nuk kanë pse. Mjafton që dikush, diku, të kujtojë se fjalët shpëtohen kur u japim dritë. Mjafton që unë, një pasdite të zakonshme, ta hap sërish ditarin tim dhe të shkruaj: “Sot, fjalët u pushuan në paqe, dhe unë u ndjeva në shtëpi.”