“Nëse do të kthehesha mbrapa,” do të ishte fjalia e parë që do t’i thosha vetes po të më jepej një minutë e vetme për ta ribërë një ditë. E them shpesh në heshtje, kur ec rrugicave pranë Liqenit dhe fryma e mëngjesit më prek faqet. E them kur shoh njerëz që qeshin me dikë që i pret përballë, dhe e kuptoj sa shumë rëndësi ka pritja, sa shumë peshon një përqafim i bërë në kohë. E them sepse çdo gjë e bukur që kam jetuar me Anën, çdo shenjë e dashurisë që i dhashë dhe nuk ia dhashë, është gdhendur në mua si një hartë që më çon mbrapsht, drejt asaj dite kur gjithçka mund të ishte thënë ndryshe.
E takova në vjeshtë. Gjethet binin si letërza të vogla me mesazhe të padukshme. Në kafenë e vogël buzë rrugës, ajo lexonte një libër me kopertinë blu. E pyeta çfarë po lexonte, dhe ajo më pa me një buzëqeshje të lehtë, sikur të mësohej të ma tregonte një sekret. “Për fatin dhe zgjedhjet,” tha. Unë kisha dalë thjesht për një kafe të shpejtë dhe një pushim nga zhurma e projekteve, por fjalët e saj më bënë të ulesha. Biseduam gjatë për kohën, për rastësitë, për mënyrat si dashuria vjen në jetë të zakonshme e i bën të duken si këngë. Ajo e mbante filxhanin me dy duar, dhe unë nuk po arrija të shihja asgjë tjetër veç atyre syve që diellëzonin fjalët.
Ditët që pasuan, u bënë si rreshta në një ditar të padukshëm. I dija orët kur ajo dilte nga puna, stolin ku i pëlqente të ulej te parku, lulen që e prekte gjithmonë me kujdes kur kalonte te lulishteja e vogël pranë sheshit. E dija si qeshte kur i tregoja një histori pa kuptim, si bënte pauza kur flisnim për ëndrrat. Unë flisja shpesh për të ardhmen, ajo për të tashmen, dhe mes nesh lulëzonte një marrëdhënie e butë, e përmbajtur, por e fortë. E pashpjegueshme, si fati.
Megjithatë, si gjithmonë, erdhën ditët kur një fjalë më shumë humbi ngrohtësinë e një përqafimi, dhe një heshtje më pak u bë shkulm i panevojshëm. Unë kërkoja përgjigje shpejt, ajo kërkonte kuptim. Një mbrëmje, kur shiu binte si fshehtësi, unë u përpoqa të sqaroj arsyet pse gjithçka duhej të ecte sipas një plani. Ajo më dëgjoi, pastaj uli sytë mbi filxhan. “Ti e do dashurinë si një orar pune,” tha me një dhimbje që nuk zgjati më shumë se një rrahje qepallash. “Unë e dua si një frymëmarrje.”
Nuk dija si t’i përgjigjesha. Ndoshta duhej t’i thosha se zemra ime trembej nga pakontrollueshmëria. Ndoshta duhej ta merrja prej dore dhe t’i thoja: “Fat, shpresë, kujtim—le t’i lëmë të rrinë si dritë në tryezë. Unë po mësoj.” Por heshta. Dhe heshtja ime bëri dritë të ftohtë mes nesh.
Ditën që u ndamë, ishte një e diel e qetë. Ana erdhi me një shall gri dhe një zë që s’më kishte folur kurrë ashtu. “Unë s’po ik,” tha. “Po të lë të lirë të kuptosh veten.” Fjalët e saj janë akoma në mua si një violinë e përulur, që luan një melodi të thjeshtë, sa herë që kujtimet më sillen si flutura rreth dritës së natës. Unë doja t’i thoja “mos më lër,” por më dukej e pandershme të kërkoja diçka që nuk dinja ta mbaja. Kjo është e vërteta që pak kush e pranon: ndonjëherë dashuria nuk ka nevojë për premtim, po për hapësirë.
Kaluan muaj. Unë vazhdova punën, miqtë, rrugët e zakonshme. Por çdo herë që në mendje më vinin dialogët tanë, një pjesë e imja i rishkruante, sikur të mund ta ribëja skenën. Aty hyri për herë të parë fjalia: “Nëse do të kthehesha mbrapa…” Do t’i thosha Anës: “Më fal që e mat me orë atë që duhej të matja me zemër.” Do ta pyesja si ndihej në fund të ditës, para se të kërkoja planin e ditës tjetër. Do t’i thosha që fati nuk është vetëm të ndodhë diçka, por të jesh gati ta njohësh kur të vjen. Do të mos kisha frikë nga paqartësia e një ndjenje, sepse e paqartë është gjithmonë fillimisht çdo gjë e vërtetë.
Një mbrëmje dimri, teksa po kthehesha në shtëpi, pashë dritën e kafenës ku e patëm takimin e parë. Hyra vetëm për një çaj. Por aty ishte ajo, ulur te i njëjti vend. Nuk jam njeriu që beson në shenjat, por pëshpërima e fatit m’u duk kaq e afërt sa një hap i heshtur. Ajo ngriti sytë dhe buzëqeshi. “Sa kohë,” tha qetë. “Si je?” U ula, dhe biseda nisi si në ditët e para, por me një qetësi që nuk e kisha njohur. Asnjëri prej nesh nuk bëri pyetje të mëdha. Folëm për motin, punën, librat. Te fundi i bisedës, ajo tha: “E kam menduar shpesh nëse mund të kthehemi mbrapa.” Unë u dridha. “Unë gjithmonë e mendoj,” pranova, “por jo për ta riparuar si një orë, për ta dëgjuar sërish si një këngë.”
Në javët që pasuan, u pamë disa herë. Ishte si të ecje sërish në një park që e njeh, por e sheh me dritë tjetër. Herën e parë që i mora dorën, ajo më pa me një vështrim që pyeste në heshtje: a ke ndryshuar? “Po mësoj,” i thashë. “Tani i lë gjërat të marrin frymë. Edhe unë.” Ajo qeshi pak. “Zemra është durim,” tha. “Edhe kujtesë. Por, të lutem, mos ma bëj kujtesën barrë.”
U përpoqa. Nuk e pyeta pse u ndamë ashtu si atëherë. Nuk ia risjella fjalët si prova. Nxorra nga vetja një version që dikur e kisha fshehur pas frikave. Ia thashë hapur kur diçka më trishtonte, dhe nuk u fsheha pas planeve që s’e dinin ende ditën. E dija që dashuria e vërtetë ka ritmin e vet, jo ritmin e kalendarit tim.
Por jeta është e çuditshme, dhe kthehet me kthesa që as fati, as shpresa, nuk i paralajmërojnë. Një ofertë pune e çoi Anën dy qytete më tej. Ishte një mundësi që e meritonte prej vitesh. Kur ma tha, e pashë si largohej edhe drita te syri i saj—jo nga gëzimi, po nga frika se do të humbnim sërish. “S’dua të të humbas,” i thashë. “As unë,” tha ajo. “Po si t’ia bëjmë?” Atë mbrëmje qëndruam gjatë duke folur për udhëtime, për oraret, për distancën që vë në provë çdo marrëdhënie. Unë e dija që nuk kisha më të drejtë t’i kërkoja një plan perfekt. Kisha vetëm të drejtën të premtova një përpjekje të ndershme. Dhe e bëra.
Muajt e parë, çdo fundjavë ishte një takim i vogël me fatin. Njëherë, në stacion trenash, e pashë teksa vinte me një valixhe të vogël dhe shallin gri. M’u duk sikur më vinte nga një kohë tjetër. “Nëse do të kthehesha mbrapa,” mendova, “do të të prisja gjithmonë tek ky shinat.” Ajo më përqafoi dhe ndiem të dy sa e brishtë dhe sa e fortë mund të jetë dashuria kur shpresa mban dritën ndezur. Kur ndaheshim të dielave mbrëma, sytë e saj më thoshin atë që fjalët nuk dinin: “Mos e lër këtë të bëhet thjesht një kujtim i bukur.”
Kur erdhi pranvera, distanca nisi të lodhte. Kishte ditë kur telefonatat ishin të shkurtra, ditë kur ajo shfaqej e zbrazët nga lodhja, ditë kur unë i fshihja paaftësinë time për të qenë gjithmonë i pranishëm. Sërish ishim para asaj pyetjeje të vjetër: si ta mbrojmë dashurinë nga lodhja e përditshme? Një mbrëmje, teksa po ecnim nëpër qytetin e saj, ajo tha: “E di çfarë mendoj ndonjëherë? Se ndoshta s’duhet të kthehemi mbrapa, por të shkojnë më ngadalë përpara.” Qesha. “Ngadalë është një fjalë që s’ma kanë mësuar kapedanet e afateve,” i thashë. “Po mund të të mësoj unë,” u përgjigj ajo.
Ngadalë filluam ritmet tona: një letër e shkurtër në mëngjes, disa rreshta për mirësinë e ditës, një foto të një dritareje, një kuotë nga libri i saj i radhës. Fillova ta ndiej si rritej brenda meje aftësia për të parë gjërat e vogla: mënyra si ajo ujiste një bimë në mëngjes, si shkruante notat me laps dhe jo me stilolaps, si e linte enën e çajit pak më gjatë se duhej, si të përfitonte nga çdo minutë. Këto detaje u bënë ura jonë, fije e imët e dashurisë që mbante pesha të mëdha. Në ato çaste, e ndjeja se fati nuk është rastësi, por kujdes.
Një herë, gjatë verës, vendosëm të shkonim te deti. Në plazhin e qetë, ngjyra e kaltër e ujit u bë si një premtim i ri. Ana mblodhi gurë të vegjël në një gotë qelqi. “Për çdo ditë që ja dalim,” tha. I futëm gurët një nga një, dhe çdo gur kishte një kujtim: një telefonatë, një buzëqeshje, një falje. E dija se do të kishte ditë kur gota do dukej bosh, por kur e shikoja me dritën e duhur, binte rreze mbi të dhe shihja se s’ishim të zbrazët kurrë.
Pastaj erdhi një lajm i papritur: një projekt më çoi mua për një muaj jashtë. U përpoqa ta shtyja, ta ndryshoja, por nuk munda. Ajo më tha: “Shko, është mirë. Kur të kthehesh, trego çfarë ke parë. Veç mbaj mend këtu.” Në aeroport, i premtova se do ta thërrisja sa herë të mundja. I premtova se do ta mbroja këtë dashuri si një kopsht të brishtë. Dhe ndërsa e përqafoja, fytyra e saj m’u afrua te veshi me fjalët: “Mos e kthe kohën mbrapa. Ktheje zemrën përpara.”
Udhëtimi më mësoi diçka që s’e kisha kuptuar: largësia të ndihmon të shohësh qartë çfarë mban brenda. E kuptova se nëse do të kthehesha mbrapa, nuk do të zgjidhja një moment, por një mënyrë të tërë të të parit të jetës. Do të zgjidhja faljen e shpejtë, përqafimin e gjatë, dhe fjalët e thjeshta: “Jam këtu,” “Të dëgjoj,” “Nuk kam frikë.” Vërtet, dashuria nuk është një plan i shënuar me pika; është dëgjim, përditshmëri, kujtim i mirë.
Kur u ktheva, të dy e dinim se duhej të vendosnim: ose e bënim shtëpinë afër, ose e pranonim se kjo ishte historia jonë—e bukur, por e përkohshme. Një mbrëmje, në kafenë blu, ajo tha: “Mund të kthehem. Ka një ofertë këtu. Por vetëm nëse ndjen që s’po të detyroj.” E pashë gjatë, me mirënjohje që s’e njihja më parë. “Nuk dua të të detyroj,” i thashë. “Dua të të lutem, por jo nga frika, nga dashuria. E di që nuk është e lehtë, por unë jam gati ta kem jetën të përbashkët. Ngadalë, siç më mësove ti.”
U qetësua fytyra e saj. Sytë i morën dritën e vjetër, por më të pjekur. “Atëherë, të provojmë,” tha. “Të provojmë pa frikë.” Dhe e provuam. Nuk ishte përrallë: kishte ditë me punë të tepërt, faturat, lodhjen, ditët me apetite të ndryshme. Por kishte edhe mëngjese kur e gjeja duke lexuar pranë dritares, dhe bota bënte paqe me mua. Kishte mbrëmje kur gatuanim diçka të thjeshtë dhe qeshnim se si kripa na izonte në bisedë. Kishte ndonjëherë keqkuptime, por tani i zgjidhnim në të njëjtën ditë. I thosha vetes: “Nëse do të kthehesha mbrapa, do ta kisha kuptuar më herët që dashuria është një zanat: mësohet, riparohet, rritet.”
Një vit më vonë, shkuam te parku ku e kisha parë të prekte lulen e vogël. Ishte pranverë dhe petalet hapeshin me një përzemërsi që të merrte frymën. Ana i kaloi gishtat lehtë mbi to. “Të kujtohet?” më pyeti. “Po,” i thashë. “Tani e di pse ndaleshe. Që të mos e harroje ta shihje jetën nga afër.” Ajo buzëqeshi. “E dija që do e kuptoje një ditë.” U ula pranë saj dhe i tregova një zarf të vogël. Brenda ishte një letër që kisha nisur ta shkruaja atë dimrin e largët kur u gjetëm sërish në kafenë. “E kam quajtur ‘Nëse do të kthehesha mbrapa’,” i thashë. “Po tani s’më duhet t’ia çoj të shkuarës. Dua ta lexoj me ty.”
E lexova ngadalë, si këngë. Ishin vetëm disa rreshta: “Do të kthehesha mbrapa për të thënë fjalët më të thjeshta që kurrë s’i thashë dot: të dua pa orar, të dua në dyshim, të dua kur hesht e kur flet, të dua si kujtim që bëhet dritë e re. Po koha s’kthehet. Kthehem unë—dhe të zgjedh ty.” Ajo mbylli sytë. “Kjo është gjithë çfarë kisha nevojë të dëgjoja, edhe atëherë, edhe tani.”
Nuk e di nëse ky është një fund i lumtur apo i hapur. E di veçse dashuria na gjeti të dy më të pjekur. E di se mësova të pres, të dëgjoj, të mos ia vë prangat kohës. E di se fati e sjell takimin, por njeriu e mban marrëdhënien gjallë me punën e vogël të përditshme: me një mesazh në mëngjes, me një përqafim kur lodhja na rëndon shpatullat, me një “më fal” që s’pret as mbrëmjen. Po të kthehesha mbrapa, do ta kisha ditur që dashuria nuk duhet menaxhuar, por jetuar. Tani që s’mund të kthehem, e jetoj. Dhe kjo mjafton.
Kur kthehemi në shtëpi atë mbrëmje, dritat e qytetit sillen si yje të afërt. Ana vendos gotën me gurët në raftin e lartë. “Do ta mbushim deri në verën tjetër,” thotë. “Me kujtime të reja.” Unë e përqafoj dhe ndiej sa e lehtë është zemra kur nuk i vë kushte dashurisë. Në dritaren tonë, qielli i vonë i pranverës rri i qetë. Dhe unë pëshpëris, jo si pendesë, por si mirënjohje: “Nëse do të kthehesha mbrapa, do të vija sërish tek ti. Po e bukura është se tani nuk më duhet t’i lutem kohës. Më duhet vetëm të të mbaj dorën.”
Kështu, kur eci sërish te Liqeni, e kuptoj se shpresa nuk është pritje e verbër, por një dritë e vogël që e mban njeriu në xhep dhe e ndez kur bie muzgu. E di se çdo marrëdhënie është një urë mbi ujëra që lëvizin, por ne e kalojmë bashkë, me ritmin tonë, duke i numëruar hapat dhe duke i falur gabimet. Dhe e kuptoj se e vetmja kohë e vërtetë është kjo: tani. Këtu ku fati, kujtimi dhe dashuria bëhen një.
Nëse do të kthehesha mbrapa, do ta mësoja këtë një orë më herët. Por ndoshta nuk do të kisha ardhur këtu ku jam. Ndaj i buzëqesh të shkuarës me mirënjohje dhe e zgjedh çdo ditë të tashmen, dhe Anën, si një premtim që nuk kërkon të mbrohet nga koha, por të ushqehet me zemër. Dhe kur ajo më pyet, ndonjëherë, duke luajtur me shallin e saj gri: “A do kthehesh ndonjëherë mbrapa?” unë i them: “Jo. Sepse tashmë jam atje ku kam dashur gjithmonë të jem.”